Werkdruk onderzoek

Inleiding werkdrukonderzoek

De Arbowet verplicht werkgevers om psychosociale arbeidsbelasting, waaronder werkdruk, te voorkomen of beperken. Dat vereist inzicht in de werkdruk in een organisatie, maar hoe onderzoek je dat? Cecile de Roos, Arbeids- en Organisatiedeskundige ontwikkelde een aanpak, die door het Ministerie van SZW als voorbeeld is gebruikt voor het eigen expertise team voor PSA (best practice).

Werkdruk onderdeel van RI&E-PSA

Werkdruk valt volgens de Arbowet onder het begrip psychosociale arbeidsbelasting (PSA). Werkgevers in Nederland zijn hierdoor verplicht om een beleid te voeren dat deze psychosociale arbeidsbelasting voorkomt of beperkt. Onderdeel van dit beleid is het uitvoeren van een Risico Inventarisatie en Evaluatie (RI&E). Het doel van een RI&E is om voor grotere groepen mensen de risico’s in kaart te brengen. Hierbij gaat het om de gemeenschappelijke risicobronnen te onderzoeken die voor de medewerkers in een team kunnen leiden tot gezondheidsklachten. Dat laatste is in de praktijk lastig.

Valide, betrouwbaar en reproduceerbaar

Wie verschillende RI&E’s opvraagt, zal zien dat de meeste RI&E’s uitgevoerd zijn zonder valide vragenlijsten of gestructureerde aanpakken. Een algemeen knelpunt in de praktijk is dat er bovendien te weinig onderzoek gedaan wordt op de werkvloer door mensen persoonlijk te spreken. Een bijkomend probleem is dat de medewerkerstevredenheid onderzoeken (MTO) zich te vaak richten op algemene stressoren en werkplezier. Terwijl niet specifiek wordt onderzocht wat de bronnen zijn van (te hoge) werkdruk in de praktijk. Een goed onderzoek voor werkdruk is lastig, omdat de meesten proberen om allerlei verschillende stressbronnen onder de noemer werkdruk te scharen. Dit om het gecombineerde effect van stressbronnen op gezondheid te onderzoeken. Het uitgangspunt van dit artikel is om werkdruk als unieke werkstressor centraal te stellen en te laten zien hoe de sociale omgeving en persoonlijke eigenschappen van indirecte invloed kunnen zijn.

Werkdrukonderzoek; wat is werkdruk?

Iedereen kan werkdruk verschillend ervaren. De beleving, ofwel de gevoelens die iemand kan hebben in een werksituatie kunnen van persoon tot persoon verschillen. Zo ervaren mensen hoge werkdruk of lage werkdruk. Een hoge werkdruk wordt vaak in verband gebracht met veel of complex werk.

Een definitie uit de multidisciplinaire richtlijn luidt als volgt: ‘Als de hoeveelheid werk en de tijd waarbinnen dat werk af moet zijn (werkbelasting) het draagvermogen van de werknemer (belastbaarheid) te boven gaat, is er sprake van hoge werkdruk.’ Vooral in combinatie met beperkte regelmogelijkheden en het ontbreken van voldoende steun door collega’s en leidinggevende om aan de gestelde eisen te voldoen vormt werkdruk een risico voor de gezondheid van werknemers.’

Terwijl een lage werkdruk in verband wordt gebracht met weinig of makkelijk werk.

Werkdruk in soort en maat

Er is een verschil tussen kwantitatieve en kwalitatieve werkdruk en tussen objectieve en subjectieve werkdruk.

• Kwantitatieve en kwalitatieve werkdruk
Van kwantitatieve werkdruk is sprake wanneer grote hoeveelheden werk in een korte tijdsperiode moeten worden verricht. Daarentegen heeft kwalitatieve werkdruk vooral betrekking op de moeilijkheidsgraad van de te verrichten werkzaamheden.

• Objectieve werkdruk en werkdruk beleving
Objectieve werkdruk kan gezien worden als het vaststellen van werkdruk op basis van zichtbare en meetbare aspecten op de werkvloer. De objectieve stressoren zijn de eisen die gesteld worden aan het werk zelf. Voorbeelden zijn: de hoeveelheid werk, de tijdsdruk, de hoeveelheid storingen, de deadlines of de beschikbaarheid van middelen. Deze zijn meetbaar door onderzoek te doen naar de eigenschappen van een taak. De objectieve stressoren hebben vervolgens directe invloed op de gevoelens die iemand krijgt van het werk. Dit zijn de subjectieve stressoren.

Van subjectieve werkdruk is sprake wanneer de werknemer zelf wordt gevraagd naar de beleving van werkdruk.

Werkdrukonderzoek; de inventarisatie.

Stap 1: vragenlijst onderzoek

Bekende stress bronnen voor te hoge werkdruk zijn bijvoorbeeld:

• Te veel werk om af te kunnen maken in de
  beschikbare tijd;
• Grote achterstanden in het werk door de grote
  hoeveelheid werk of
• Onvoldoende gelegenheid om op tijd reguliere
  pauzes te nemen.

In de Basis-inspectiemodule-werkdruk-2018-1 is een lijst opgenomen van mogelijke werkdrukbronnen. Door deze naast een vragenlijst te leggen, is het mogelijk om de vragelijst te toetsen op volledigheid. 

Door naar de werkdruk te vragen op basis van een vragenlijst, ontstaat een eerste indruk van de blootstelling (hoeveel mensen ervaren werkdruk?). Dit is een belangrijk onderdeel van de RI&E. Wanneer mensen langdurige stressbronnen ervaren kunnen ze daardoor uitputten en kan dit proces leiden tot gezondheidsrisico’s.

Stap 2: brononderzoek met interviews

Een valide model om de bronnen in kaart te brengen is het Werkstressoren Energie Bronnen (WEB) model. Ook wel bekend als het Job Demands-Resources model (JDR-model).

In dit model worden de bronnen ingedeeld in drie groepen: stress-, energie- en hulpbronnen.

• Stressbronnen kunnen mentaal, fysiek of emotioneel van aard zijn, zoals een hoge werkdruk, maar ook het tillen van zware lasten (fysiek), met veeleisende klanten werken (emotioneel), taakinterrupties, conflicten met anderen, of een verstoorde werk-thuisbalans.

• Hulpbronnen zijn aspecten die tijdens het werk de nodige steun bieden. Dit kunnen bronnen zijn zoals ontwikkeling- en loopbaanmogelijkheden, goed gereedschap/middelen, facilitaire zaken, collega’s die helpen of een coachende leidinggevende.

• Energiebronnen geven energie aan mensen. Bijvoorbeeld complimenten en waardering van collega’s of leidinggevenden. De afwisseling die het werk biedt en het gevoel dat ze ertoe doen.

Het WEB- of JDR-model biedt zodoende een valide aanpak voor de praktijk. Door meerdere mensen te interviewen ontstaat een goed beeld van de balans tussen stress en energiebronnen. Zodoende ontstaat een overzicht met de meest genoemde energie-, stress-, en hulpbronnen van de afdeling of groep mensen.

Van inventarisatie naar evaluatie.

Om de bevindingen vervolgens goed te kunnen vertalen naar gezondheidsrisico’s, biedt het Kaplan-model (zie figuur 1) een methode om te bepalen of er sprake is van een gezondheidsrisico. Dit model laat zien hoe het proces van werkdruk kan leiden tot gezondheidsrisico’s.

Kaplan-model.
Dit model helpt om het ‘kaf van het koren’ te scheiden, want naast werkdruk spelen nog twee factoren mee in het proces: de sociale omgeving en de persoonlijke eigenschappen.

In de praktijk is dit model bruikbaar voor werkdruk onderzoek, omdat het gaat om bedrijfskundig onderzoek. Dat is iets anders dan wetenschappelijk onderzoek. Voor bedrijfskundig onderzoek maken we gebruik van wetenschappelijke methoden en benaderingen.

Ons doel is om bestaande wetenschappelijke kennis toe te passen op specifieke bedrijfssituaties. We zijn gericht op het begrijpen en analyseren van arbeidsomstandigheden met behulp van wetenschappelijke principes. Onze focus ligt daarom op het toepassen van bestaande wetenschappelijke inzichten, in plaats van het ontwikkelen van nieuwe wetenschap.

• De sociale omgeving
Het sociale klimaat bestaat uit de werksfeer, collegiale steun, de mogelijkheid tot sociale contacten, een praatje kunnen maken of de onderlinge waardering. Een (on)gezond sociaal klimaat heeft in het model van Kaplan op drie momenten (negatieve of positieve) invloed op het proces. Dit is afgebeeld met de drie pijlen in de figuur.

• Persoonlijke eigenschappen
Tot slot spelen persoonlijke eigenschappen een rol in het proces. Alleen valt dit buiten de scope van het onderzoek (RI&E) voor groepen mensen. Mocht het op individueel niveau een rol spelen dan komt dit terug in het (AGO) advies. De persoonlijke eigenschappen zijn in kaart te brengen door gebruik te maken van bijvoorbeeld een Big Five-vragenlijst. Het is aan te raden om hiervoor een assessment in te zetten met ervaren (A&O) psychologen. Zij kunnen aan de hand van de eigenschappen van het werk en de persoonlijke eigenschappen inschatten of deze bij elkaar passen.

De mate waarin een werknemer werkdruk ervaart, wordt bepaald door een combinatie van objectieve kenmerken van het werk én van de subjectieve beleving van de persoon. Dit model laat zien dat eveneens de sociale omgeving en de persoonlijke eigenschappen een rol spelen voordat stressreacties zichtbaar zijn en gezondheidsklachten naar boven komen.

Figuur 1: Kaplan model

Laat je verrassen

De uitkomsten van de onderzoeken (RI&E PSA) kunnen in de praktijk verrassend uitpakken. Soms blijkt dat groepen géén werkdruk ervaren (gevoel) ondanks de objectieve stressoren (eisen). Of groepen mensen geven aan stress te ervaren zónder een optelsom van concrete eisen (objectieve stressoren). Nader onderzoek leert dat de sociale omgeving van invloed is op de werkdruk beleving. Een negatieve sociale omgeving heeft – ondanks het ontbreken van werkdruk – invloed en daardoor kunnen mensen in korte tijd stress reacties laten zien.

‘Sociale omgeving en persoonlijke eigenschappen spelen een rol voordat stressreacties zichtbaar zijn en gezondheidsklachten naar boven komen’

Een medewerker werkzaam bij Artis: ‘Elke ochtend is het weer een feest om naar zo’n mooie werkomgeving te mogen gaan. Een praatje met bezoekers te mogen voeren en de dieren te zien in de prachtige natuurlijke omgeving van Artis. Ik kan hier wel dag en nacht vertoeven.’

Tot slot

De aandacht voor psychosociale arbeidsbelasting (PSA) blijft groeien, en wetenschappers hebben dit onderwerp vanuit diverse perspectieven onderzocht. Sommigen hebben zich gericht op de organisatiestructuur en het leiderschap, terwijl anderen verbanden hebben gelegd met het leervermogen van organisaties. Bovendien is er een stroming binnen de positieve psychologie die de positieve effecten van werk bestudeert. Deze benaderingen hebben geleid tot interessante theorieën en bruikbare modellen. Deze diverse perspectieven kunnen bijdragen aan het begeleiden van individuen en organisaties die te maken hebben met psychosociale arbeidsbelasting (PSA), stress en burn-out.

Literatuur

•Kaplan, Stephen, Kaplan, Rachel, Health, Supportive Environments, and the Reasonable Person Model, American Journal of Public Health (AJPH), 2003. • Bakker, Arnold, et al, Multidisciplinaire Richtlijn Werkdruk, NVAB, 2013
•Pennock, Huub et al, 5 sterrenaanpak voor gezonde werkdruk, Vakmedianet, 2015
•Dossier Werkdruk, www.arbokennisnet.nl
•Dossier PSA: www.arbokennisnet.nl
•https://www.wilmarschaufeli.nl/publications/Schaufeli/129.pdf