Zelf-Determinatie Theorie (ZDT)

De Zelf-Determinatie Theorie (ZDT) stelt dat alle mensen drie essentiële universele psychologische basisbehoeften hebben: de behoefte aan Autonomie, Betrokkenheid en Competentie (ABC).

Dit ziet er als volgt uit:

• De behoefte aan autonomie is vervuld als mensen zich psychologisch vrij voelen in hun werk. Dat kan wanneer ze zelf hun taken kunnen kiezen, of ze achter de taken staan wanneer ze aan hen zijn opgelegd in een duidelijke logica zodat werknemers begrijpen waarom taken belangrijk zijn.
• De behoefte aan betrokkenheid is vervuld als werknemers goede relaties hebben met hun collega’s of leidinggevende, maar ook met de verschillende niveaus van hun professionele netwerk, zoals bijvoorbeeld klanten. Dit houdt ook in dat ze zichzelf kunnen zijn.
• De behoefte aan competentie is vervuld als mensen zich competent voelen in hun werk, en de mogelijkheid hebben om bij te leren en te groeien. Organisaties hebben niet alleen competente, maar ook en vooral ontwikkelgerichte medewerkers nodig.

Wanneer de basis behoeften in een werksituatie vervuld zijn, zijn werknemers kwalitatief goed gemotiveerd, voelen ze zich goed in hun vel en presteren ze beter. Wanneer een of meer van die drie behoeften niet vervuld zijn, is er geen (autonome) motivatie en loopt een persoon risico op slechte prestaties en stress.

Kwaliteit van arbeid en motivatie

Belangrijk daarbij is dat de kwaliteit van de motivatie impact heeft op de kwaliteit van het gedrag. Mensen kunnen op een foute manier gemotiveerd zijn, waardoor ze bepaald gedrag laten zien, wat maakt dat bepaalde taken meer energie kosten. Motivatie kan onder meer door een externe prikkel gedreven zijn (‘ik probeer een sanctie of straf te ontlopen, ik doe dit voor een beloning’) of door een interne vermijding strategie (‘als ik iets niet doe zal ik me schuldig voelen of me schamen’). De prikkels of vermijding strategieën (gecontroleerd gemotiveerd) kunnen tot een burn-out leiden.

Het proces naar een burn-out

Het al of niet oplopen van burn-out door het werk hangt samen met de werkcontext en de eigenschappen die personen bezitten. Het gedrag van werknemers staat aan de ene kant onder invloed van interne factoren, zoals onze behoeften en idealen. Aan de andere kant is gedrag een reactie op de omgeving. Precies daartussen loopt de rode draad als het gaat om werkstress. Want het kan twee kanten opgaan:

• Werknemers leren van de situatie;
• Werknemers ervaren stress door de situatie

Daarom is het belangrijk om niet alleen te kijken naar de energiebronnen op het werk. Misschien nog belangrijker is het onderzoeken HOE iemand gemotiveerd is. Dit hangt samen met de autonomie in combinatie met betrokkenheid en de competenties (ABC) van een persoon. Mensen die uit zichzelf gemotiveerd zijn, kunnen meer hebben. Of vrij vertaald: burn-out is een proces, waarbij willen en kunnen, naast werkkenmerken, een rol spelen. Willen en NIET kunnen, kan omslaan in MOETEN en NIET kunnen. Dan is er sprake van ongezonde werkstress.

De praktijk leert dat dit vaak speelt in organisaties waarin men vooral stuurt op efficiency. Mensen willen iets, maar kunnen het niet. Dit kan twee kanten op gaan. Je raakt gefrustreerd of je hebt het gevoel dat het werk van toegevoegde waarde is, waardoor dit voldoening geeft (zie figuur 1: Het ABC van werkkenmerken en burn-out).

Figuur 1: Het ABC van werkkenmerken en burn-out

De interventies in het kader van de Zelf-Determinatie Theorie focussen zich op het vervullen van het ABC; het herkennen en vermijden van de interne vermijding strategie of externe prikkels en in tegenstelling daarmee te focussen op de zinvolheid of het plezier van de taken of het werk.

Zelfassessment, waar sta jij in het ABC van werkkenmerken?

Scoor je tussen de 0 en 200? Dan is de kans aanwezig dat je cynisch kunt reageren op je omgeving. De motivatie is weggezakt. Het kost steeds meer energie. Praat hierover met je leidinggevende en mensen in je omgeving die je vertrouwt.

Scoor je tussen de 200 en 350? Voor jou heel af en toe een maandagdip. Je kijkt weliswaar uit naar de taken die op je bordje liggen, maar raakt soms gefrustreerd doordat je nog weinig ervaring hebt of net die kennis mist. Na het werk ben je moe, maar voldaan. Het werk geeft je voldoening.

Scoor je meer dan 350 punten? Dan heb je er echt weer zin in. Het is alsof je een bent met de taken en je vergeet de tijd. Na het werk heb je zelfs energie over.

Bronnen:

• Rapport van de Sociaal-Economische Raad van Vlaanderen/Stichting Innovatie & Arbeid, in samenwerking met Europa WSE, 2023
• Roos, de, C, (2023), Stress zit niet tussen je oren, hoe ga je om met mentale blessures, Vakmedianet.
• Van den Broeck, A., Ferris, D. L., Chang, C. H., & Rosen, C. C. (2016), De basisbehoeften van de ZelfDeterminatie Theorie: een samenvatting van de literatuur, OVER.WERK Tijdschrift van het Steunpunt Werk, Uitgeverij Acco