Doelloosheid en vervreemding oorzaken van stijgend ziekteverzuim?

Joost, een fysiotherapeut vertelt: “Soms komen cliënten binnen die amper bewegen met flink overgewicht. Ze kunnen daardoor verschillende klachten hebben. Ik wil iedereen altijd helpen, alleen moeten ze ook meehelpen. Persoonlijk kan ik er niet goed tegen als cliënten de oefeningen keer op keer niet doen en blijven klagen. Bovendien kost het veel geld. Voor de verzekering en uiteindelijk voor het bedrijf waar ze voor werken. Onlangs gaf ik een client feedback op zijn gedrag, vanuit de norm om 30 minuten per dag te bewegen. Dit weigerde hij. Daarop heb ik de opdracht om hem te begeleiden teruggegeven. De client greep zijn kans om via onze nieuwe evaluatie aanpak een onvoldoende te geven. Gelukkig kan ik mezelf in de spiegel aankijken, omdat ik volgens mijn professionele overtuiging heb gehandeld, maar mijn leidinggevende hangt er zwaar aan. Dat geeft wel wat stress. Daardoor neem ik steeds meer afstand van mijn werk.”

Doelloosheid en vervreemding

Dit is het gevoel dat je jezelf niet meer herkent. Je voelt je eenzaam, angstig, ongelukkig of gefrustreerd. In de eerste plaats, omdat de focus op beheersing je laat beseffen dat je sinds jaar en dag alleen nog maar met uren en geld bezig kunt zijn. Je voelt je daardoor een productiemiddel. In de tweede plaats lijkt de afstand tot jouw basisbehoeften groot. Daardoor voelen bepaalde taken doelloos. Doelloosheid en vervreemding liggen soms dicht bij elkaar. Doelloosheid is het gevoel dat het werk zinloos is. Vervreemding is de uitkomst van een proces dat ontstaat wanneer de werkomgeving niet tegemoetkomt aan wat jij belangrijk vindt.

Standaardisatie van werkprocessen

We zien in de praktijk dat het gevoel van doelloosheid niet alleen versterkt is door een gebrek aan perspectief, maar ook doordat werkprocessen in de loop van de jaren gestandaardiseerd zijn. In de praktijk geven jongvolwassen mensen aan dat ze daardoor weinig mentale uitdaging ervaren. Jongeren die we spreken, voelen zich niet altijd op waarde geschat. Ze hebben niet het idee dat ze toegevoegde waarde leveren als persoon. Dit proces kan op langere termijn zorgen dat ze zich vervreemden van het werk. Je kunt een aantal oorzaken die bijdragen aan het gevoel van vervreemding herkennen:

• Taakspecialisatie en zinloosheid

Bij taakspecialisatie ligt de nadruk op efficiency. Bij taakspecialisatie is de functie opgedeeld in kleine taken. De achterliggende gedachte is dat mensen snel een (eenvoudige) taak aanleren. Deze benadering maakt het voor organisaties eenvoudiger om arbeid te organiseren of mensen aan te stellen. Het gevolg is dat je als medewerker de samenhang van een groter geheel niet meer kunt zien. Waardoor je bepaalde taken die je moet doen als zinloos gaat ervaren. Met welk doel je bepaalde taken uitvoert is voor jou onbegrijpelijk geworden. Je herkent niet meer wat je bijdraagt of toevoegt. Je hecht er zo weinig waarde aan. Dit zorgt ervoor dat het steeds makkelijker wordt om afstand te nemen, je ziek te melden en geen stap verder te zetten.

• Loyaliteit kan giftig werken

Vervreemding kan naast taakspecialisatie ontstaan uit een te naïef vertrouwen in de effecten van werk, waar je te veel van verwacht. De neiging om alles van je werk te verwachten wordt vaak aangemoedigd door opdrachtgevers. Door de mogelijkheid snel carrière te maken of de leuke klus in het vooruitzicht te stellen bevorderen zij dat mensen alles geven ten koste van hun privéleven en hun gezondheid.

• Evaluaties komen snoeihard binnen

Wie werkt bij een helpdesk voor verzekeringen, helpt bij software vraagstukken of werkt in de dienstverlening herkent de nadelige gevolgen van evaluaties. De impact op vervreemding hangt samen met de toename van de evaluaties op het werk. Het vragen van feedback terwijl je tegenover de ander zit, biedt in de praktijk leuke gesprekken en respectvolle tips. De anonieme evaluaties kunnen daarentegen snoeihard binnenkomen. De hoogte van je salaris kan ervan afhangen of je baan of klus kan zelfs op de tocht komen te staan. Dan kan het gebeuren dat je jezelf niet meer durft te zijn.

• Even snel iets tussendoor doen

Met even snel iets tussendoor doen werk je mee aan vervreemding. Even tussendoor reageren op een berichtje zorgt ervoor dat je fouten gaat maken. Waardoor je de taken die je hebt niet altijd naar wens kunt uitvoeren. Het gevoel niet voldoende tijd te hebben voor de taken die je moet doen, tast je zelfwaardering aan en kan zelfs leiden tot onvrede en een gejaagd gevoel. Iedereen herkent het effect wanneer iemand je verleidt om tussendoor even aan te sluiten bij een online overleg. “Het duurt maar een kwartiertje”. 

• Creatief onder druk

Als laatste oorzaak voor vervreemding zien we dat steeds meer mensen die alleen met hun hoofd werken, zoals ontwikkelaars, kans lopen om zich leeg te voelen. Waar vroeger vooral naar lichamelijke kracht werd gevraagd is dat verschoven naar het gebruik van mentale kracht. Zo worden ontwikkelaars aangespoord om in snel tempo nieuwe creaties te bedenken voor producten, diensten of opvallende slogans voor Webinars en congressen.

Glijdende schaal

Een combinatie van de hiervoor beschreven oorzaken zorgen voor een glijdende schaal richting energieverlies. Het risico bestaat dat je je volledig gaat conformeren aan wat er van je verwacht wordt. Daardoor verlies je eigenheid en je verandert stap voor stap in een uitvoerder van je taken. Je speelt steeds vaker toneel. Een gevoel van vervreemding sluipt erin. Op het moment dat je dit beseft, ga je anders kijken naar wat de omgeving van je vraagt. Wil je weten hoe het staat met jouw energieniveau in relatie tot zingeving? Doe dan de volgende test.

Test je zingeving

Antwoordcategorieën (en score): nooit (0), zelden (20), soms (40), vaak (60), heel vaak (80), altijd (100).

• Scoor je tussen de 0 en 260? Dan loop je kans dat je veel moet, maar niet in staat bent om de verwachtingen van jezelf of anderen na te komen.
• Scoor je tussen de 260 en 780? Je bent over het algemeen loyaal aan de wensen van anderen. Kom je voldoende toe aan je basisbehoeften? Of het kan zijn dat je onzeker bent over je kennis en ervaring. Dan kan frustratie soms een rol spelen.
• Scoor je meer dan 780 punten? Dan geeft je werk je voldoende vervulling en energie.

De golven raken de kant

Aanvankelijk leek de eerste lockdown te zorgen voor iets meer autonomie. Ondertussen is de werkdruk verder toegenomen, alsmede het verzuim. In de praktijk horen wij met regelmaat dat mensen zich steeds meer vervreemd voelen van hun werk. Het gevoel van vervreemding of doelloosheid komt in de praktijk ook regelmatig voor bij jongeren, zoals blijkt uit de volgende cijfers van het CBS.

De meeste jongeren maken zich zorgen over de toekomst. Door onzekerheid over hun werk of baankansen (ruim 40 procent van de jongvolwassenen) en door onzekerheid over hun woonsituatie of het vinden van een (koop)woning (bijna 40 procent). Bron: CBS, artikel Welzijn en stress bij jongeren in coronatijd

Daar blijft het niet bij. Zo schrijft het CBS op 10 maart jl. het volgende over verzuim in Nederland onder alle werknemers:

Het ziekteverzuim van werknemers lag in het vierde kwartaal van 2022 opnieuw hoger dan in hetzelfde kwartaal een jaar eerder. Vanaf 2016 is dat elk jaar zo geweest.

Over de oorzaken geeft het CBS geen nadere verklaring. Daarom richten we ons in deze blog op wat eerder is geschreven en onderzocht door onder andere TNO. Daarvoor hebben we dankbaar gebruik gemaakt van het boek Waardevol Werk uit 2008.  Wie dit boek leest, ziet dat we in 2023 weliswaar meer weten over oorzaken, maar nog steeds onzeker lijken om effectief te handelen.

Onzekerheid over de aanpak verhindert verbetering

“Managers zijn vaak te onzeker en hebben ondersteuning van externe onderzoekers of adviseurs nodig bij het voeren van gesprekken, het stellen van de diagnose en het komen tot een aanpak. Onzekerheid over de omvang van de aanpak (in welke mate moet ik daar mijn eigen leidinggevenden bij betrekken), het meten van effecten (gebruik ik wel de juiste vragenlijsten) en het vaststellen van de effecten (durf ik het wel aan om dit in de groep te bespreken) verhinderen dat interventies van de grond komen.” Bron: John Klein Hesselink (2008)

In een onderzoek onder leiding van Klein Hesselink (2007) werd gekeken naar mogelijkheden om werkstress te reduceren om de kwaliteit van arbeid te verbeteren. Uit dit onderzoek blijkt dat de winst vooral in de aanpak zit, maar door onzekerheid pakken leiders en adviseurs niet door en blijft het hangen bij herhalende medewerker (tevredenheid)onderzoeken.